میراث آریا: بازار رضا دارای دو رشته ساختمان دو طبقه با دو دالان موازی مسقف و ۱۷ چهارسوق و ۱۱ سراست که دو خیابان به عرض ۳۰ متر و طول ۸۰۰ متر احداث شده و دارای حدود ۷۲ هزارمترمربع زیربناست که ۴۳ هزار مترمربع از این زیر بنا در بازار رضا و ۲۹هزار متر مربع متر آن در سراهای جنبی واقع شده و در مجموع دارای دو هزار و ۹۶  باب مغازه و حجره در مساحت‌های مختلف است. تعداد ۱۰۰۸ باب مغازه دربازار رضا و ۱۰۸۴ باب حجره در ۱۱ سرا قرار دارد که از داخل به یکدیگر مرتبط هستند.

بوی زعفران

به بازار رضا می‌رویم جایی که رایحه عطرو بوی زعفران در بخش‌های زیادی از این بازار پیچیده و ویترین‌های سرخ رنگ زرشک و زرد رنگ نبات نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می کند. بازار رضا یکی از نزدیدک ترین بازراهای های مشهد به حرم مطهر رضوی است، گشت و گذار پس از زیارت در این بازار و دیدن مغازه‌های این بازار خود به یکی از تفریحات و سرگرمی زائران تبدیل شده است.

بازار رضا(ع) مشهد را می‌توان تجلی شکوه معماری اصیل ایرانی در بازارهای ایرانی در دوره معاصر دانست، این بازار ۵۰-۴۰ ساله حالا دیگر جزو شناسه‌های مشهد است و تقریبا هر زائری که مشهد الرضا(ع) می‌آید، حتماً سری هم به بازار رضا (ع) می‌زند تا هم سوغاتی بخرد و هم در هاهوی بازار چرخی زده باشد.

یادآوری بازارهای تاریخی مشهد

سبک معماری بازار رضا (ع) مشهد یادآور بازارهای تاریخی اطراف حرم مطهر است، یادآور بازار ساعت، بازار زنجیر، بازار سنگتراش‌ها و... که دیگر وجود خارجی ندارد.

طراحی و ساخت بازار را مهندس داریوش بوربور انجام داده است، این معمار صاحب‌تجربه با کمک یک تیم ۵۰ نفره کار تحقیقات و نیازسنجی را برای ساخت این بنا آغاز کرد. آن زمان در محل فعلی بازار رض ا(ع) خانه‌ها و مغازه‌هایی نیز وجود داشت که خریداری شد و زمین آن در اختیار معمار و سازندگان بازار قرار گرفت. مهندس بوربور ساخت بازار را در کمتر از یک سال و با هزینه ۳۳۲ میلیون ریال به پایان رساند. بازاری به طول ۷۵۰متر که حالا در ضلع شرقی خیابان امام رضا(ع) از میدان بیت‌المقدس تا میدان ۱۷ شهریور امتداد یافته است؛ بازاری که به سبب نزدیکی به حرم مطهر، نخستین گزینه خرید برای بسیاری از زائران و مسافران به شمار می‌رود.

البته بازار رضا بخشی از طرح‌های توسعه اطراف حرم مطهر رضوی بوده که با حمایت بلامنازع «عبدالعظیم ولیان» استاندار خراسان که نایب‌التولیه آستان قدس رضوی هم بود انجام شده است.

بافت معماری سنتی که حدود پنج دهه محفوظ مانده

بازار رضا (ع) مشهد به لحاظ معماری، متفاوت از بسیاری بازارهای این شهر است. وسعت زیاد و مجموع طول ۳ کیلومتری بازار، موقعیت خاص در مجاورت حرم مطهر و تعداد حجره‌های زیاد آن، سبب شده مهندس بوربور در طراحی خود، برای روزهای شلوغ بازار رضا(ع) فکری کند و سقف بلند و فضای دو دالانی در دو طبقه برای این بازار در نظر بگیرد تا تهویه به صورت خوب و مطلوب انجام شود. معمار، بنای آن را هم ضدزلزله ساخته تا زائرانی که چرخی در بازار می‌زنند، از این بابت هم نگران نباشند.

هر چند سقف این بازار به شکل گنبدخانه و طاقی نیست اما مهندس بوربور برای ساخت این بازار از طرح معماری سنتی ایران در بازارهای ایرانی الهام گرفته و آن را با معماری مدرن ترکیب کرده است. در همه سال‌های دهه‌های پشت سر، بنای اصلی بازار تغییری نکرده اما ظریف‌کاری‌هایی مانند طراحی لوزی و شش‌ضلعی به سقف گچی آن اضافه شده است. معماری بیرونی بازار اما همین اندازه هم تغییرات نداشته و در تمام این سال‌ها شکل یکنواخت خود را حفظ کرده است. آجرهای سنتی بافت بیرونی که نماد معماری سلجوقی است و در بناهای تاریخی ایران چون مسجد عتیق اصفهان، بازار قدیم گلپایگان و برج طغرل نیز وجود دارد، به جای خود باقی هستند.

این بازار مسقف ۳۰ مترعرض و ۷۵۰ متر طول دارد و در زمینی به مساحت ۴۳ هزار مترمربع بنا شده است. دو راسته موازی چپ و راست به  ۶ راسته ۱۰۰ متری تقسیم شده که پایان هر بخش به یک هشتی می‌رسد و سپس بازار امتداد پیدا می‌کنند. این هشتی‌های ۱۷ متری در جلو فضای ابتدا و انتهای بازار هم وجود دارند و به منزله چهارسوق‌های سنتی در نظر گرفته شده‌اند. در کنار هر هشتی هم راه پله‌ای وجود دارد که خریداران می‌توانند به طبقه دوم بروند. در راسته اول و ششم، ۱۵۶ مغازه بزرگ‌تر و در هر یک از چهار راسته دیگر ۱۷۶مغازه کوچک‌تر ساخته شده است.

دو ورودی و خروجی اصلی بازار از میدان بیت‌المقدس (فلکه آب) و میدان ۱۷ شهریور است که سردر آن با طرح کاشی‌کاری معرق هندسی ساخته شده است. هرکدام از این ورودی‌ها دارای طاق‌نماهایی هستند و سه در ورودی در آن تعبیه شده است. البته فرعی‌های دیگری نیز در طول بازار برای ورود و خروج در نظر گرفته شده است. در دو طرف بازار هم دو خیابان ۱۰متری تعبیه شده شده تا محلی برای رفت‌وآمد وسایل نقلیه باشد.

سیاحت پس از زیارت

از زیارت که برمی‌گردیم سری به بازار رضا می‌زنیم. از حجره‌ای به حجره دیگر، بوی زعفران و ادویه به مشام آدم می‌رسد، بوهایی که اگر هرجای دیگر هم با آن مواجه شویم خواهی نخواهی یاد بازارها و مغازه‌های اطراف حرم مطهر می‌افتیم. اینجا مغازه‌های سوغاتی‌فروشی و ادویه و آجیل بازار رضا در قرق خراسانی‌هاست. از زرشک و زعفران قائنات گرفته تا کشمش کاشمر و پسته فیض‌آباد و خواف را می‌توان در بازار دید. نقل و نبات هم که در رنگ‌ها و طعم‌های مختلف به وفور یافت می‌شود. ظروف سنگی مانند دیگ‌های سنگی، هاون سنگی و ... هم که از تراشیدن سنگ‌های مرغوب و سخت این خطه است دیگر سوغاتی این بازار است. عرضه محصولاتی از نقاط مختلف خراسان بزرگ سبب شده هویت خراسانی در این بازار به چشم آید. اینجا تقریباً مجموعه‌ای از هر چیزی که به عنوان سوغات خراسان شناخته می‌شود، وجود دارد.

برخلاف بازار خواربار، بازار نقره‌فروش‌‎ها و بدلیجات بازار رضا(ع) بین‌المللی است، از دُر نجف گرفته تا عقیق یمنی، از نگین خراسانی تا فیروزه نیشابور در مغازه‌های پر زرق و برق بدلیجات به چشم می‌آیند.

از درخشش خیره‌کننده بدلیجات که بگذریم، نوبت به مهر و تسبیح و مقنعه و چادر نماز می‌رسد. همان چیزی که خیلی از پیرزن‌ها و پیرمردها و حتی جوان‌ترها به عنوان سوغاتی به یادگار می‌برند. بوی دیگری که همیشه اینجاست «عطر مشهد» است. عطری که خیلی‌ از قدیمی‌ترها آن را با نام «عطر حرم» می‌شناسند و یک شیشه کوچک آن را کنار جانمازشان دارند.

کارگاه‌های پرچم‌دوزی

آن‌طوری که پدرها و پدربزرگ‌ها می‌گویند، در بازارهای قدیم مشهد که حالا بازار رضا(ع) جای آن‌ها را گرفته، همه چیز پیدا می شده؛ اطراف حرم پر بوده از بازار با همه اقلامی که به کار زائران می آمده. در آن میان اما اقلامی که زیارت را یادآوری کند، بیشتر بوده و مشتری های بیشتری داشته است. پرچم های گل دوزی شده یکی از همان ها بوده؛ کدام مسجد، کدام تکیه، کدام حسینیه است که یکی از این پرچم ها نداشته باشد. آن خط هایی که با نخ های سبز و سرخ بر سطح سیاه پارچه های مخملی جان می گیرد، آدم را یاد محرم، یاد زیارت، یاد سبکی پس از اشک ریختن می اندازد و برای همین هاست که پرچم های مخملی گل دوزی شده، سوغاتی قدیمی مشهد بوده  و حجره های پرچم دوزی، پای ثابت همه این بازارها.

حالا هم در بازار رضا(ع) به‌ویژه طبقه دومش، می‌شود هنوز سراغی از این هنر و صنعت مشهدی گرفت.

حجره‌های فیروزه‌تراشی

اینجا علاوه بر فروش محصولات، کارگاه‌های کوچک تولیدی هم حضور پررنگی دارند. به‌خصوص کارگاه‌های جواهرسازی، انگشترسازی و فیروزه‌تراشی . قدیمی‌های بازار که در کار تراش نگین و قالب دادن رکاب انگشتر خبره هستند، در طبقه دوم پای سنگ می‌نشینند و زیبایی‌ها را با موادی که از دل طبیعت استخراج شده‌اند خلق می‌کنند. بعضی‌ها هم کارگاه‌های گل‌دوزی دارند و سجاده، جانماز و ... می‌دوزند هرچند بسیاری از کسبه و کارگاه‌های بازار رضا در این ۴۷ سال تغییر کرده‌اند، اما این حجره‌ها هنوز اصالت خود را حفظ کرده و مشهدی‌های قدیم به همان شکل قبلی آن را می‌بینند. بازاری که محل کسب رزق و روزی با برکتی برای خیلی‌ها بوده است.

ساعت کار بازار رضا

ساعت کاری این بازار از ۹ صبح تا ۲۲ است که همه روزه به غیر از ایام تعطیل آماده ارائه خدمت به زائران و مجاوران است. آدرس بازار نیز در انتهای خیابان امام رضا، میدان بیت المقدس، سمت راست قرار دارد. در ورودی دیگر این بازار در حاشیه میدان ۱۷ شهریور قرار دارد.

انتهای پیام/